Het creëren van een strategische routekaart voor de toekomst

Dit artikel is gepubliceerd in mini-magazine Blikverruiming 02.

Robin Bergman is onderzoeker en schrijver van Toekomst van het Lichaam. Voor Stichting Toekomstbeeld der Techniek ging Robin in deze verkenning op zoek naar de invloed van technologie op de toekomst van het lichaam in 2053. In het Haagse café Bartine vraag ik Robin naar mijn favoriete onderwerp: de kracht van verbeelding in relatie tot strategie, innovatie en de toekomst. Hoe kun je de verbeeldingskracht oprekken en buiten bestaande denkkaders treden? Met deze invalshoek heeft hij ervaring opgedaan gedurende het onderzoek en in de samenwerking met ontwerpers en kunstenaars.

“Ten eerste wil ik graag de term ‘verbeelding’ demystificeren”, zegt Robin. “Is er een verschil tussen verbeelding en creativiteit? Verbeeldingskracht is een waardevolle term die creativiteit omvat, maar liever praat ik over speculatief design. Dit benadrukt een meer gerichte en actieve benadering van creativiteit en toekomstgericht denken buiten het huidige referentiekader.” In Toekomst van het Lichaam verwoord Robin het als volgt: “Uiteenlopende studies laten zien dat speculatieve ontwerpen verschillende functies hebben in het verkennen van de toekomst: bewustwording creëren, mogelijkheden vergroten en handvatten bieden voor bestuursinstrumenten.

Door kennis uit het heden te combineren met mogelijke toekomsten, scenario’s, die deze blik verbreden, ontstaan uiteenlopende mogelijke toekomsten”, zie afbeelding The futures cone. De term werd voor het eerst gebruikt in de jaren negentig door de Britse ontwerpers Anthony Dunne en Fiona Raby. In hun boek Speculative Everything beschrijven ze speculative design als volgt:

“Speculative design thrives on imagination and aims to open up new perspectives on what are sometimes called wicked problems, to create spaces for discussion and debate about alternative ways of being, and to inspire and encourage people’s imaginations to flow freely. Design specu- lations can act as a catalyst for collectively redefining our relationship to reality.”

Robin: “Veel kunstenaars en creatieve mensen hebben geleerd ‘niets is gek’. In het bedrijfsleven is het tegenovergestelde vaak aan de orde: er is angst om als raar te worden bestempeld. We zijn sociaal geconditioneerd om ons te gedragen op een manier die als ‘normaal’ wordt beschouwd. Een belangrijke relatie, zoals tussen werknemer en werkgever, zetten we niet graag op het spel door sterk af te wijken van de heersende gedragsregels. Daarnaast voelen veel mensen zich ongemakkelijk bij onzekerheid en spelen met de werkelijkheid. Je kunt je voorstellen dat het om die redenen lastig is om de bedrijfswereld en creativiteit bij elkaar te brengen. Om open te staan voor toekomstdromen is een psychologisch veilige omgeving noodzakelijk.”

Robin vervolgt: “Een oplossingsrichting moet naar mijn idee in eerste instantie
niet te concreet zijn. Welke aspecten kun je zien, wat kun je niet zien? Het is juist de bedoeling dat degenen die eigenaar zijn van het vraagstuk zelf de details gaan maken. Door het abstracter te laten, wil ik juist de weerbaarheid voor omgaan met het onbekende vergroten en denkpatronen doorbreken stimuleren. Er ‘ontstaat’ iets. De uitkomst is onverwacht en heeft potentie
om zich verder te ontwikkelen op manieren die niet volledig voorspeld hadden kunnen worden. Ook belangrijk om te benadrukken: niet alle aspecten van een idee zijn vanaf het begin volledig zichtbaar of duidelijk. Het is een veranderingsproces dat zich langzaam ontwikkelt. Als onderzoeker faciliteer ik graag dit proces van reflectie en groei en stap ik niet weg van nieuwe wendingen”, aldus Robin Bergman.

Als je over de toekomst nadenkt, sta je dan in het heden en kijk je vooruit naar de toekomst? Een andere manier is om het tegenovergestelde te doen, zie afbeelding Backcasting. Het lijkt misschien alsof het twee verschillende werkwijzen zijn die eenzelfde uitkomst kunnen opleveren. Hoe het proces begint, is belangrijk, en heeft zo haar voor- en nadelen. Door te beginnen vanuit de toekomst en achteruit te werken, vermijd je stapsgewijze ideeën,
en het volgen van de regels van anderen. Je werkt vanuit een wensbeeld en kan de weg ernaartoe uitstippelen. Je leeft ‘alsof’ die andere toekomst vandaag al bestaat. Je wordt niet gehinderd door het verleden en het heden. Je realiseert je dat de toekomst niet lineair is en veel alternatieven kan
hebben. De moeilijkheid is dat je open staat voor niet voor de hand liggende ideeën.

Ideeën waar je nog niet over na hebt gedacht. Ideeën die niet direct aansluiten bij wat je nu al denkt en gelooft. Neem bijvoorbeeld het idee van Airbnb. Dit is ronduit vreemd als je dit bekijkt vanuit de manier waarop overnachtingen normaliter werden aanboden. Als gevolg hiervan zeiden veel investeerders: echt niet. Je kunt geen extra slaapkamer verhuren. Dat is vreemd. En denk je echt dat mensen een toilet willen delen met iemand die ze nog nooit eerder hebben ontmoet? Slechts een paar investeerders hadden de moed om een andere vraag te stellen: wat zou waar moeten zijn om dit idee te laten werken? Door het huidige uitgangspunt even te negeren, kun
je toekomstige kansen ontdekken. Het is onmogelijk om te voorspellen welke
veranderingen op ons pad zullen komen. Daarom is het des te belangrijker dat iedereen op een goede manier met die onzekerheid kan omgaan.

Dan Wieden, de reclameman achter ‘Nike, just do it’ en mede-oprichter van creatief bureau Wieden + Kennedy heeft een goed advies hoe met dit creatieve proces om te gaan: “You have to allow disorder and foster a relationship with anxiety. With unpredictability. The goal is not to march forward in lock-step harmony. Excellence is not a formula, excellence is the grand experiment. Creativity ain’t mathematics. It’s jazz.” Dan’s quote benadrukt het belang van het omarmen van onvoorspelbaarheid en onzekerheid in het creatieve proces, in de zoektocht het toekomstbeeld vorm
te geven. Ook samen experimenteren en leren is een belangrijk onderdeel in dit proces.Enkele andere principes om creativiteit in transities te omarmen, zijn bijvoorbeeld:

Reframing
Complexe, schijnbaar onoplosbare problemen vergen vaak dat je er totaal anders naar leert kijken. Dat je ze ‘reframet’. Deze nieuwe gezichtspunten – frames genoemd – stellen je in staat toegang te krijgen tot een rijkere context en die context te ontginnen voor oplossingen. Een bekend voorbeeld is wat als je de overlast in uitgaanswijk Kings Cross bekijkt alsof je naar een festival kijkt? Het veiligheidsvraagstuk over openbare dronkenschap, wildplassen en geweldplegingen en de wens voor meer politie-inzet werd een organisatorisch vraagstuk vergelijkbaar met duizenden
feestvierende jongeren. Meer openbare toiletten, openbaar vervoer tussen één en vijf ’s nachts en een plek creëren waar mensen die een drankje of pilletje te veel hadden genomen even op verhaal konden komen. Zo onstond een nieuwe, positieve aanpak van stadsontwikkeling. Kees Dorst schetst
in zijn boek Frame Innovation een helder beeld hoe je het ontwikkelen van een
nieuwe blik op en de benadering van een probleem kan aanpakken

De natuur als mentor
Na 3,8 miljard jaren van evolutie heeft de natuur geleerd wat werkt en kunnen deze principes worden beschouwd als winnende strategieën om te overleven en te bloeien. Dit zijn biomimicry levensprincipes. Twee voorbeelden van principes zijn 1) Be locally attuned and responsive. Niets in de natuur
kan overleven als het stilstaat. Om te kunnen groeien, moeten we ons aanpas-
sen, leren van feedback en verbonden blijven met onze omgeving. Als we onszelf afsluiten in silo’s, verliezen we het zicht op de (onbedoelde) gevolgen van onze acties. Het begrijpen van het geheel en hoe verschillende elementen samenwerken is dus belangrijk voor het maken van keuzes die
goed zijn voor ons als onze omgeving. En 2) Evolve to survive. Een recente krantenkop in The Guardian luidde: ‘Bloemen passen zich aan door zelfbestuiving bij gebrek aan insecten’. Hoewel zelfbestuivende planten bekend zijn, is deze aanpassing nieuw voor wilde violen volgens het artikel.
Om te overleven moeten we evolueren, zoals organismen in de natuur zich aanpassen aan veranderingen in hun omgeving. Dit principe stimuleert het ontwerpen van oplossingen die flexibel zijn en zich kunnen aanpassen aan snel veranderende omstandigheden.

The edge effect
Innovatie vindt vaak plaats op de rand van een systeem. Rory Sutherland benadrukt in zijn boek Alchemie dat het belangrijk is om niet te ontwerpen voor de gemiddelde klant. Excentrieke consumenten zorgen voor veel meer innovatie dan ‘normale’ consumenten. Cruciale inzichten voor de toekomst vinden we vaak daar waar geëxperimenteerd wordt. Waar verschillende denkrichtingen, trends of subculturen elkaar overlappen, zoals het kruispunt tussen wetenschap en spiritualiteit, kunst en technologie, mode en politiek, geschiedenis en futurisme. Door het luisteren naar enorme fans van je merk of juist door de mensen die je dienst niet afnemen. De opmerkelijke ontdekkingen die je doet, lijken misschien nu vreemd en ongewoon, maar kunnen wel eens het nieuwe normaal van de toekomst worden.

\Paula Buit

de kracht van verbeelding

mini-magazine blikverruiming, toekomstdenken